Twórczość artystyczna w życiu osób z niepełnosprawnościami odgrywa bardzo istotną rolę. Terapia poprzez sztukę umożliwia ludziom żyjącym z niepełnosprawnością samopoznanie, samorealizację oraz integracyjne przenikanie do społeczeństwa. Może mieć to znaczący wpływ na zmianę jakości ich życia.
Twórczość to umiejętność uniwersalna, która zasadniczo przynależy każdemu człowiekowi. Jest ona zjawiskiem wyjątkowym, gdyż do jej niezbędnym warunkiem jest nie tylko sam talent, ale głównie cel, motywacja, chęć działania i czerpanie przyjemności z tego, co jest przez nas tworzone.
Sztuka kształtuje i rozwija osobowość człowieka. Uczy rozpoznawać autentyczne wartości w relacjach międzyludzkich, postrzegać otaczającą nas rzeczywistość z wielu różnych perspektyw, a także interpretować świat na wiele sposobów. Według niej każdy problem może mieć więcej niż jedno rozwiązanie, a każde pytanie więcej niż jedną odpowiedź. Dzięki sztuce możemy pokonywać własne ograniczenia. Celem tego jest natomiast podejmowanie wyzwań, za pomocą których możemy przekształcić wytwory naszej wyobraźni w realny świat.
Czytaj także: To tylko kilka dni – hit czy kit?
Arteterapia
W ogromnym skrócie oznacza rehabilitację (terapię) poprzez sztukę. Początkowo była ona formą terapii zajęciowej, obecnie pozwala wielu osobom żyjącym z niepełnosprawnością na wyrażanie siebie. Często zmienia ona jakość ich życia, a także postrzeganie siebie.
Coraz bardziej doceniane są osoby z niepełnosprawnością, które są zdeterminowane w odnajdywaniu siebie pośród realiów, w jakich żyją. Znacznie częściej niż przedtem zaczynają decydować one o własnym losie: zakładają firmy, fundacje, stowarzyszenia czy pełnią różnorodne funkcje publiczne. Przekonują w ten sposób resztę społeczeństwa do swoich kompetencji społecznych, które dotyczą kreowania życia i wizerunku według własnego uznania.
I faktycznie tak się dzieje… Chociażby osoby z niepełnosprawnością intelektualną niejednokrotnie nie tylko nie ustępują osobom pełnosprawnym miejsca w radzeniu sobie z codziennością – i to w jej bardzo wielu sferach. W działaniach artystycznych natomiast często bywają one po prostu lepsze.
Dzięki działaniom artystycznym człowiek żyjący z niepełnosprawnością bardziej przeżywa swoją podmiotowość i duchowy wymiar egzystencji w więzi z innymi. Każdy z nas ma swój punkt słabości (piętę achillesową) oraz punkt siły (punkt archimedesowy), dzięki którym można odkryć taką moc w osobie z niepełnosprawnością, że da się go zmienić i mimo słabości ocalić pełnię jego człowieczeństwa.
Czytaj także: Jak osoby z niepełnosprawnościami były traktowane w średniowieczu?
Arteterapia jest zatem wyspecjalizowaną formą psychoterapeutyczną, która przyczynia się do poprawy kondycji fizycznej i psychicznej człowieka. Wykorzystuje ona gamę środków artystycznych do wyrażania i przepracowywania określonych trudności, z którymi styka się dana osoba. To także układ poglądów i czynności, które są ukierunkowane na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia za pomocą uprawiania sztuki i jej szeroko rozumianych dzieł. W kontekście niepełnosprawności arteterapia to działanie skierowane na człowieka i jego środowisko. Ma ono na celu przywrócenie, utrzymanie lub poprawienie stanu zdrowia oraz do poprawy jakości życia. Do osiągnięcia tego celu wykorzystywane są określone wytwory kultury, a zwłaszcza sztuki.
Prezentujące układ wielorakich zaburzeń w sferze zachowania, funkcji intelektualnych i relacji społecznych, osoby z niepełnosprawnością intelektualną uznaje się za potencjalnych adresatów działań arteterapeutycznych. W tej grupie osób specyfika rodzaju zaburzeń musi zostać uwzględniona w celach terapii sztuką.
Dwa nurty arteterapii
Pierwszy z nurtów arteterapii, jakie rozwijają się w Polsce, ukierunkowany jest edukacyjnie i osadzony w naukach humanistycznych, natomiast jego założenia formułowane są na gruncie sztuki i pedagogiki.
Sztuka jest autoterapią, może być sublimacją agresji, lęku, ale i realizacją marzeń, jest zaznaczeniem obecności twórcy tu i teraz – zauważył niegdyś Konstanty Ildefons Gałczyński.
Drugi nurt arteterapii rozwinął się z kolei w medycynie. Wiąże się on z wykorzystywaniem sztuki w pracy z pacjentami, którzy żyją z chorobami psychicznymi, somatycznymi oraz innymi problemami mającymi swoje źródło w głębokich warstwach psychiki.
Dla psychiatrii ważna jest diagnostyka i leczenie farmakologiczne. Pozostałe dziedziny, jak chociażby pedagogika, nawiązują natomiast do społecznego – integracyjnego wymiaru sztuki. I właśnie w tym znaczeniu odwołuje się ona głównie do możliwości wyrażonych środków artystycznych oraz transformacji, która towarzyszy kreacji artystycznej działalności i osobowości. Uwzględniane są tutaj zmiany mentalne i emocjonalne, które wyrażają się w formie artystycznej.
Czytaj także: Narzędzia do pracy zdalnej dla osób z niepełnosprawnością
Tworzenie siebie na nowo poprzez teatr
Najpopularniejszymi formami wykorzystywania teatru w arteterapii są psychodrama i tworzenie spektakli teatralnych przez terapeutow wraz z pacjentami szpitali lub podopiecznymi różnych ośrodków dla osób z niepełnosprawnościami.
Teatr dla życia, teatr poza teatrem, nowy teatr – to najpopularniejsze określenia ważnego nurtu terapii. Wiąże to się z faktem, iż w takim ujęciu sztuki teatralnej nie są ważne zadania artystyczne, lecz rozwój człowieka. Teatr poza tym skupia się na samym procesie tworzenia, natomiast spektakl – będący produktem finalnym – ma mniejsze znaczenie.
Psychodrama jest zatem metodą psychoterapii, która ma na celu rozpoznanie i leczenie zaburzeń psychicznych. Wykorzystuje ona elementy teatru i dramy, polega na przygotowywaniu bez scenariusza scen, które dotyczą rzeczywistości zewnętrznej lub świata wewnętrznego. Psychodrama stawia sobie za cel osiągnięcie jak najlepszego i elastycznego przystosowania człowieka do zmieniających się okoliczności, a także twórczy wpływ na rzeczywistość.
Kluczowe jest to, aby osoby z niepełnosprawnościami zaakceptowały siebie takimi, jakie są. Muszą one nauczyć się dostrzegać własną wartość i pokazywać ją innym. Formy muzyczne, taneczne, literackie, malarskie – wszelkie aktywności twórcze są sposobem na wyrażanie własnej osobowości. W tym sensie ich twórczość pokazuje osobom pełnosprawnym, kim naprawdę są ludzie z ograniczoną sprawnością – interesujący, wartościowi, niesztampowi.
Żyjący z różnymi niepełnosprawnościami ludzie bardzo często znajdują się poza uporządkowanymi kwalifikacjami, nakreślonymi obrazami osoby niewidomej, głuchoniewidomej, niesłyszącej czy niepełnosprawnej intelektualnie. Istnieje wiele sposobów na zaprezentowanie sylwetek osób żyjących z niepełnosprawnością w sposób nieznany dotąd szerszemu odbiorcy.
Różne formy aktywności mogą przyczyniać się do usprawniania osób z niepełnosprawnościami. Sama aktywność twórcza natomiast jest jedną z tych, która pozwala im w subtelny sposób definiować siebie na nowo – jako aktywnych i twórczych.
Czytaj także: Jak motywować osoby z niepełnosprawnościami do pracy?